حفظ محیط زیست و چیدن گیاهان کوهستان

در ایران حدود ۸۰۰۰ گونه گیاهی موجود است که از این تعداد ۲۳۰۰ گونه جزء گیاهان معطر و دارویی هستند و از این تعداد ۴۵۰ گونه در عطاری‌های ایران به فروش می‌رسد. از نگاه قانونی، قانون الحاق ایران به کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های حیوانات و گیاهان وحشی که در معرض نابودی قرار دارند مصوب ۱۳۵۵/۴/۱۶ و نیز قانون ثبت ارقام گیاهی و کنترل و گواهی بذر و نهال مصوب ۱۳۸۲/۴/۲۹ در این باره قابل توجه هستند.
در تبصره ۱ ماده ۳ قانون اخیر چنین آمده است :
ذخایر ژنتیک گیاهی اصلاح نشده و وحشی به عنوان ذخایر ملی تلقی‌گردیده وثبت آنها تحت نام بخشهای غیردولتی مجاز نمی‌باشد.
ثبت این گونه ذخایر‌ بر اساس تقاضای دستگاههای دولتی تحت نام دولت جمهوری اسلامی ایران انجام‌خواهد شد.
همچنین در بند ب ماده ۷ قانون حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیکی کشور ۱۳۹۷ پیرامون تخریب و فرسایش این منابع آمده است: هرگونه اقدام به فرسایش و یا تخریب عمدی و بدون مجوز منابع ژنتیکی و یا زیستگاههای آنها، مستوجب یک یا دو نوع از مجازات های درجه(۴) تعزیری قانون مجازات اسلامی است و چنانچه اقدامات صورت گرفته به صورت گسترده موجب آسیب و یا از بین رفتن منابع ژنتیکی گردد و امنیت ملی را در حوزه های اقتصادی، غذایی، زیست محیطی و دفاعی با مخاطره مواجه سازد مرتکب به حداکثر مجازات مقرر در این بند محکوم می شود. رهاسازی بدون مجوز نمونه های ژنتیکی بیگانه در صورتی که موجب فرسایش و یا تخریب منبع ژنتیکی و یا زیستگاههای آنها شود نیز مشمول حکم همین بند است.

با این وصف، باید گفت که در چیدن گیاهان کوهی دو نگاه هست :نگاه دارویی و نگاه اقتصادی؛
نگاه اول امروزه با بروز بیماری های جدید و ناشناخته حتی مورد سوء استفاده هم قرار می گیرد. نگاه دوم هم از تحولات و مشکلات اقتصادی اثر می پذیرد.

اقتصاد کشاورزی گیاهان دارویی را نیز باید در این جا مد نظر قرار داد که دنباله همان نگاه اقتصادی است.  

مثلا در خراسان شمالی گفته شده در سال [۱]۱۴۰۱، ۲۶۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی زیر کشت انواع گیاهان دارویی رفت که از این سطح ۴۰۰ هزار تن محصول برداشت می شود.
از مجموع کل تولیدات گیاهان دارویی در سطح کشور ۱۲۰ هزار هکتار مربوط به زعفران، ۳۰ هزار هکتار گل محمدی و مابقی آنغوزه، باریجه، گون کتیرا، زیره و سایر گیاهان دارویی است.

گیاهان دارویی یکی از مهمترین منابع دارویی است که از هزاران سال پیش کاربرد داشته اند.
سازمان بهداشت جهانی تخمین زده است که بیش از ۸۰ درصد از مردم به صورت سنتی و یا مدرن از گیاهان دارویی استفاده می‌کنند. 

بدیهی است که شمار گیاهان دارویی مورد کشت از آنچه در طبیعت هست بیشتر است پس عده زیادی برای تهیه این گیاهان به طبیعت می روند اما اتفاقی که می افتد این است که با بروز شایعات و خبرها و بیماری ها، افزایش تقاضا موجب افزایش برداشت می شود و در نتیجه آثار زیانباری به طبیعت وارد می شود.

مثلا در سال ۱۳۹۸ دادستان شازند اعلام کرد:[۲] حدود یک تن و نیم کنگر از ۳ نفر کشف کردیم که در این رابطه تصمیمات لازم اتخاذ شد و مواردی را که این افراد برداشت کرده بودند توقیف و به مزایده عمومی گذاشته شد و پول آن به خزانه دولت واریز شد.

از نگاه اقتصادی، اقتصاد گیاهان دارویی در هر منطقه باید جداگانه بررسی شود مثلا ادعا شده[۳]: شرق کازرون که حدود ۳۶ کیلومتر مربع است دارای اقتصادی برابر با  ۱۰۳۶۵۸۸تومان در یک ماه است. بدیهی است که این اقتصاد از دارویی و موارد مصرف خانگی تاثیر می پذیرد.

شاید بتوان چندین علت برای برداشت بی رویه مردم از گیاهان طبیعت نام برد: زیبایی – عادت – اعتقادات – نیازهای چرای دام.

این رفتارهای هر چند ساده و حتی طبیعی، عوارض سهمگینی می­تواند داشته باشد: مانند لخت شدن زمین و  و فرسایش و سیلاب و سیلاب موجب پر شدن سد ها می شود و …

از سوی دیگر یکی از عوارض، تاثیر بر زندگی بسیاری از سم‌داران است که به گیاهان وابسته هستند مانند آنچه که نوشته اند[۴]: کل و بز، قوچ و میش و آهو که غذای اصلی گربه سانان هستند از گیاهان تغذیه می‌کنند بنابراین اگر برای این حیوانات که طعمه اصلی گوشت‌خواران هستند گیاه به اندازه کافی نباشد آن‌ها برای تهیه غذا ناچار به مهاجرت می‌شوند و این مساله مانند حلقه‌های زنجیر حیات حیوانات را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
بنابراین اگر برای این حیوانات که طعمه اصلی گوشت‌خواران هستند گیاه به اندازه کافی نباشد آن‌ها برای تهیه غذا ناچار به مهاجرت می‌شوند و این مساله مانند حلقه‌های زنجیر حیات حیوانات را تحت تاثیر قرار می‌دهد. چیدن سبزی‌هایی همچون انواع والک و سیرک و کرفس کوهی، در بیشتر کوهستان‌ها نسل آنها را به آستانه انقراض کشانده است.  
بیشتر برداشت‌کنندگان سبزی، هنگام تذکر طبیعت‌دوستان می‌گویند که ما علف‌ها را ریشه‌کن نمی‌کنیم یا می‌گویند که فقط اندکی برای مصرف شخصی می‌چینیم. این ادعاها، به‌فرض درست بودن، توجیه مناسبی برای این عمل نیست. چرا که چیدن برگ و ساقه گیاهان عملکرد طبیعی گیاه را به‌شدت مختل می‌کند و غالبا مانع رسیدن گیاه به وضعیت گل‌دهی یا بذرافشانی به میزان مناسب می‌شود.
بگذریم که بسیاری از گیاهان مانند سیرک و پیازک، اساسا ریشه‌کن می‌شوند. وانگهی، در فصل بهار، خاک هنوز خیس است و ورود علف‌چین‌ها به مراتع سبب کوبیده شدن خاک و در نتیجه موجب جلوگیری از رویش انبوه گیاهان وحشی می‌شود.
کوه‌ها و دشت‌های کشور، اکنون زیر فشار سهمگین دام‌ اضافی هستند و همه‌‌جا خاک در معرض فرسایش شدید و پوشش گیاهی در تنش جان‌فرساست.  
چیدن سبزی و گیاهان دارویی، آن هم در فصلی که چرای دام به‌خاطر فرصت دادن به گل‌دهی گیاهان ممنوع است، فشار مضاعف بر زمین وارد می‌کند.

اگر به ورزش کوهنوردی و اثرش بر گیاهان برگردیم باید بگوییم که در کوهنوردی ما مستمرا به کوه ها می رویم و این می تواند زمینه فرسایش خاک باشد.
همچنین، در کوهنوردی ما به جاهایی می رویم که دیگران نمی توانند و این می تواند زمینه دسترسی به برخی گیاهان باشد. وانگهی، در کوهنوردی ما بیشتر در معرض تشنگی و گرسنگی هستیم و این می تواند از نگاه ذهنی ما را به فکر اندوختن منابع موجود کند. در کوهنوردی ما بیشتر از همه کسانی را می بینیم که در حال چیدن گیاهان هستند و این می تواند تذکر دهی را تسهیل کند

در کوهنوردی ما می توانیم به سفیران طبیعت دیدبانان کوه تبدیل شویم و به نحوی که موجب واکنش نشود، باید وقتی رفتارهای مغایر با طبیعت گیاهان را می­بینیم متذکر شویم. قانون هر چیزی در جای خود را رعایت کنیم و از آتش افروختن با فاصله ۳ متری از درختان و نهایتا، برداشتن از گیاهان وقتی که گل بدهند و گل ها به بار بنشینند.

از این‌رو لازم است، سازمان جنگل‌ها و مراتع، در مورد اهمیت حفاظت از گیاهان اطلاع‌رسانی و چیدن بی‌ضابطه آنها را ممنوع کند.

همچنین خرید و فروش این گیاهان، با همکاری ادارات منابع طبیعی و شهرداری‌ها و نیروی انتظامی ممنوع شود. در این مسیر اما مردم باید از چیدن یا خرید گیاهان کوهی خودداری کنند.

                       حسن محسنی

عضو باشگاه کوهنوردی و سنگ نوردی اسپیلت

    کارگروه حفاظت محیط زیست کوهستان

پانویس:

[۱] . https://medplant.ir/?p=36013

[۲].  به نقل از خبرگذاری میزان: برداشت گیاهان خوراکی و دارویی در اوزان بالا جرم است/ دستور مدعی‎العموم به منابع طبیعی برای فعال کردن اکیپ گشت‌های بازرسی، کد خبر: ۵۲۰۰۴۱.

[۳]. عابدی, زهرا, حسینی امجد, مهسا. (۱۳۹۹). ‘برآورد ارزش اقتصادی گونه‌های گیاهی طبی- دارویی دریاچه ارژن و پریشان’, پایداری، توسعه و محیط زیست، ۱ (۳)، ص. ۱-۱۲.

[۴]. به نقل از اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان: چرا باید گیاهان کوهی را نچینیم؟ (۱۴۰۰/۱/۲۲).